𝐊𝐢𝐫 𝐓𝐡𝐚𝐧𝐧𝐚𝐤 𝐋𝐚𝐦 𝐚 𝐔𝐦 𝐭𝐢 𝐥𝐨 𝐦𝐢 𝐤𝐚𝐧 𝐑𝐚𝐦 𝐁𝐮𝐚𝐢𝐧𝐚𝐤

𝐊𝐢𝐫 𝐓𝐡𝐚𝐧𝐧𝐚𝐤 𝐋𝐚𝐦 𝐚 𝐔𝐦 𝐭𝐢 𝐥𝐨 𝐦𝐢 𝐤𝐚𝐧 𝐑𝐚𝐦 𝐁𝐮𝐚𝐢𝐧𝐚𝐤 A tu hrawng mizeimaw sin in ralkap cu doh khawh phun an si lo. Kan tei hna lai lo; kanmah lila kan fak sawhsawh, kan mipi nih a tuar sawhsawh, Kawl pawl nih an tuah ve lo le Kawlrawn (Rangoon, Mandalay, Naypyidaw) lei nih an kah ve hna lo ah cun,…tibantuk tete hi an chuah pi lengmang. Hihi mizeimaw caah lung a vaivuanh tertu a si tawn ve. Cucaah, thuk deuh le fiang deuh tein kan zoh than a herh.

Raldoh cu hngakchia zei hngal lo thok in upa zong nih kan duh cio lo mi le kan cohlan cio lo mi tuahsernak a si – zapi hngalh a si ko. Nain, zeiruangdah kan duh lo bik mi cu kan tuah cuahmah? Zeiruang dah ral kan tuk ti mi hmanthlak hi fiang deuh te in kan ruah than le theih than lengmang a hau. 𝐑𝐚𝐦 𝐤𝐚𝐧 𝐝𝐢𝐫𝐡 𝐧𝐢𝐧𝐠 𝐥𝐞 𝐤𝐚𝐧 𝐛𝐮𝐚𝐢𝐧𝐚𝐤 Kan rampi cu 1947 Panglong Agreement in a sem mi ram a si kan ti. Panglong hnatlaknak cu Miphun (4) fonh in ram pakhat ser ti ding in biakamnak a si caah a biapi tuk mi a si ti mi a langhter.

Miphun pakhat a nunnak ah a biapi bik mi kan nunphung le kan biaknak, kan ca le kan holh vialte kha miphun dang he fonh ding in biakam minthut mi a si. Cucaah, Panglong hnatlaknak cu zeidah a si, ti mi biahal awk a um colh. Panglong Agreement ah biakam le hnatlak mi hi pa (9) lawng a um. Cu chung cun a biapi bik mi cu hnatlaknak pa (5) nak le pa (7) nak hi an si. Hnatlaknak pa (5) nak cu; miphun pa 4 (ram 4) i fonh in ram khat kan ser ti lai nain kan mah le kan ram cio ah cun kan mah tein kan ii uk lai. Kanmah tein khuakhan lairelnak nawl (full autonomous) kan ngei lai, ti kha a si. Hnatlaknak pa (7) nak cu; kan ser timi ram pi cu Democracy ukphung in kan uk ti hna lai, ti a si.

Cucaah Panglong hnatlaknak nih a chim mi cu Federal le Democracy ukphung kha a hram bunh in ram kan ser ti lai ti a si ko. Cu ruang ah nihin kan ceih len mi Federal le Democracy hi kan caah thil thar an si lo. 1947 kum lio kan pupa hna biakam le an hnatlak cia mi kan hun ceih than ve le an neh-nang kan hun zulh dawi than mi tu a si. Cuti cun Panglong Agreement ning cun Gen. Aung San hruainak in phunghrampi an hun tial. A hran an dih. Tuan deuh ah kan rak langhter tawn cang bang, Gen. Aung San duh ning in thil a hung tlin tluahmah tik ah U Saw le a hawi le nih an rak hnahchuah caah 1947 July 19 ni ah an thah nak kha a si.

Aung San um ti lo hnu in U Chan Htun hruainak in phunghrampi tial cu an hun pehzulh. Aung San um ti lo hnu in a hung chuak mi 1947 phunghrampi cu Panglong Agreement pa (5) nak (federal) mah te khuakhan lairelnak kha an kan hnon piak. Federal a si lai; mah te khuakhan lairelnak a um lai ti mi cu an kan buar piak. A hramhram in an thlau. 1947 phunghrampi cu Panglong hnatlak nak a pa (7) nak a si mi Democracy phunghrampi lawng a hung si. Federal a thawtnak an kan hlonh piak.

Democracy hmanh ah a tha bik an ti mi Parliamentary Democracy phung a rak si ko nain miphun tam pi umnak, biaknak tam pi umnak, nunphung, ca le holh tam pi umnak ram pawl caah cun Democracy ukphung lawng cun a za lo. Zei ruang ah? Democracy kan timi cu mitam deuh duhnak paoh in kal pi mi le mitam u hnatlaknak zulh in ukphung kha a si. A zual hma mi cu Kawlram chung um mi miphun hna kan mi lu rel aa thlau tuk mi hi a si. A tam u cu Kawl miphun an si caah an mah duhnak paoh ah Na tum a hnar-phe sawh mi hruai bang in an kan hruai khawhnak a si. Cucu democracy ukphung ning te a si ko.

Cu ti cun milurel tam u a simi miphun pakhat nih an duhnak poah ah an kan hruai mi cu dingthlu lairelnak le tlukruannak um lo kan ti caah tlangcung mi nih hriamtlaih in dothlennak tuah kan rak thok cu a si. Cucu, min a thu mi kan pa le nih an rak i fian cia caah, “Kan mah le kan Chinram teah kanmah tein khuakhan lairel khawhnak nawl a um rih ko ding a si ah cun kan nih zong min kan thut ve ko lai”, tiah an rak tinak hna kha a si. Miphun cawh umnak ram ah cun democracy ukphung lawng cun a za lo ti mi cu kan ram nih mithmuh kut tongh in a rak langhter.

Bianabia ah, 1961 kum ah Prime Minister U Nu nih democracy ukphung (1947 phunghrampi) ning te cun; hi Burma ram chung um mi miphun vialte kan zoh tik ah Kawl miphun hi milurel tam bik kan si. Kawl miphun nih kan biak mi cu Buddhism a si. Cucaah, kawl biaknak a si mi Buddhism cu ram pumpi biaknak a si awk a si tiah ramkomh Hluttaw ah bia tungtlang a rak dirh. Culio ah tlangcung mi MPs pawl nih an rak duh hrimhrim lo. Kawl ram cu miphun kip cawh in dirh mi ram a si.

Biaknak tam pi umnak ram a si caah miphun pakhat lawng nih an biaknak a si mi Buddha biaknak kha ram pum pi biaknak tuah ding cu an rak doh, kham an rak timh. Sihmanh sehlaw, Democracy phung ning tein me (vote) an hun thla. Tlangcung miphun vialte fonh mi kan me (vote) cu Kawl miphun pakhat an vote zat kan si lo tik ah cun democracy phung ning tein mitam-u duhnak kha duh zong duh lo zong ah cohlan a hau. Cu tin cun Buddha biaknak cu ram pumpi biaknak ah a hung cang. Cu ruang ah nihin kan u-nau KIO/A (Kachin Independence Organization/Army) ram tang ah harsatnak tuar in miphun caah dothlennak an rak i thok cu a si.

Kawl mi phun an huat si lo in uk phung kha an doh mi a si. Kan mah Chin pasal tha Pu Hrang Nawl zong cucu 1961 kum ah an rak ser mi phungphai ruang ah cun hriam a rak tlaih ve nak kha asi. Hi zawn ah hin, Kawl miphun kha kan huat a si lo _ an tuah mi ukphung (an policy) kan huat tu a si. Buddha biaknak ram pi biaknak ah an tuah mi cu tah a poinak a um maw, timi bia hal awk a um colh. Cu phungphai ruang ah cun nihin ni tiang ram chung ah a um mi biaknak dang a si mi pawl; Khrihfa, Muslim, Hindu, etc. hna nih harnak kan tuar colh.

Kan biaknak zalonnak um kho ti lo. Kanmah Chin ram hna ah cun Khrihfa kan sinak a langhter tu, Khrihfa kan sinak hmelchunhnak a si mi kan vailam tung hna an kan hrawh piak lawng si lo in cu hmun theng teah cun Pura an phun hna. Chin Human Rights Organization (CHRO) hlat-hlainak nih a hmuh mi cu; kan Chin ram chung ah vailam tung pe (20) nak a sang mi hi (13) an phur. Pe (20) nak niam deuh pawl he cun (30) leng an ka phur piak tiah an langhter.

A zualhma mi cu, Laitlang chung biakinn kan ngeih mi vialte hi phung ning tein an kan cohlan piak duh lo (biaknak min put in register tuah khawh si rih lo). Kan biaknak zei an kan rel piak lo. Zei tluk in dah lung fak a si! Hihi miza pi nih kan theih a herh cang. Hakha Baptist Association pi hmanh khi nihin ni tiang ah pumpak min; khrihfa upa maw, member chung in pakhat khat min in maw lawng in register tuah mi a si. An mah Buddha biaknak caah cun phungki umnak le Pura cu an sak hlan in hmunhma pek cia an si. Ram pi phaisa hmang in an sak piak rih hna.

Nihin ni tiang ah kan Chinram chung kan biakinn vialte hi ram pi phaisa hmang in an kan sak piak mi pakhat tel a um maw? Kanmah thazang te; cheuhra cheukhat le thawhlawm tein kan sak mi lawng te an si. Cucu maw tlukruannak? Cu ti in ram chung ah hriamtlai phu kan hun karh thluah mah tik ah ram chung ah remdaihnak a um ti lo. Kawi le dua i tlai in ram kan ser ti lai kan rak ti mi cu zenkuan le meithal he tu in kan hun i dirh. 𝐂𝐮 𝐥𝐚𝐰𝐧𝐠 𝐚 𝐬𝐢 𝐥𝐨! 1962 kum hnu cun ralkap kut tang kan sicang tik ah a zualhma chinchin. Democracy phunghrampi zong cu a thi.

Ralkap chim mi paoh phunghram ah an cang dih. 1966 kum kan hun phak ah cun Gen. Ne Win nih hramhram in Kawl ca le Kawl holh cu rampi hman mi ca le holh ah a hun ser than. National Language Policy (NLP) timi kha asi. Mi tampi nih English in kan cawn mi kha Kawl ca an chap ti lawng in kan rak i fiang _ an rak kan hlen fom cu. Cu ca le holh phungphai (NLP) i a hnu phen ah a rak um mi cu Kawl ca le Kawl holh, Kawl nunphung le Kawl tuanbia dah ti lo sianginn ah cawn khawh a si ti lo.

Cu kum thok cun tlangcung mi kan ca le holh, kan nungphung le kan tuanbia pawl cawnnak nawl kan ngei ti lo. Cozah zung ah kan holh kan hmang kho ti lo. Biaceih zung hna hmanh ah an mah Kawl holh lawng bak! Tahchunhnak ah, hi 1966 kum hlan tiang cun Karen kan u-nau hna khi an mah ca le holh tein tang (10) tiang cawnnak nawl an rak ngei. Kan mah Chin hi India ram Mizoram ah cun M.A tiang hmanh Mizo ca le holh in nihin ni tiang cawn khawh a si rih.

Australia ram ah Refugee dirhmun in a phan mi kan u-nau hna caah Australia cozah nih phung ning tein Lai ca le Lai holh cawnnak nawl a onh hna. USA le Europe ram pawl zong nih an kan onh. A sinain, kanmah kan ram lila tu ah kan cozah nih cawnnak nawl le holhnak nawl an kan pe lo. Tlangcung mi kan ca le kan holh thah an timh mi a si. Nihin ni tiang ah an mah kawl bantuk in zalong tein kan ca le kan holh in kan cawng kho hlei rih lo. 2015 in 2020 karlak National League for Democracy (NLD) cozah nih nan holh le nan ca cawng ve cang uh an kan ti nain Sianginn caan leng ah nan cawng lai ti a si.

Sianginn ah cawnnak hmunhma a pe duh lo. Cu hlei ah tlangcung mi kan ca le holh a chimtu Saya/mah te cu thla-hlawh tlawm deuh an pek rih hna. Sio sa tarh mi bantuk a si. Ra u law chung khat u-nau rawl kan i hrawm hna lai ti tung i inn chung luhter duh lo in innkahram ah rawl kheng rak hunh/pek he ka lawh ter. Cucu maw kan i lung si ko hnga! Cu ti in Kawl ca le Kawl holh lawng kha rampum pi holh ah cang te seh tiah an rak i timh mi le an tuah mi cu nihin ni ah a theipar tam pi an zun cang.

Bianabia ah; Kachin ram ii an khualipi a si mi Myitkyina ah va kal u law an mah Kachin holh nan thei ti lai lo _ kawl holh lawng te a si cang. Shan ram an khualipi Taunggyi ah va kal u law an mah Shan holh nan thei ti lai lo _ kawl holh lawng te a si cang. Mon ram an khualipi Mawlamyaing zong ah va kal u law an mah Mon holh nan thei ti lai lo _ kawl holh lawng te a si dih cang. Cubantuk thiamthiam in Karen ram zong ah a si ve. Kan mah Laitlang zong ah kawl holh le kawl ca nih a kan chilh thluahmah ve cang.

Tlangcung ka u-nau hna an sining zoh khin kan i runven thiam ngaingai a herh ko. Chin cu milu tlawm te kan si caah chilh nalh a fawi te mi kan si. Miphun pakhat a nun nak tha-hri le miphun phakhat a tlau lonak ding ah cun cu miphun hna ii an biaknak, an ca le holh, an nunphung le tuanbia kha an si. Hika kan tuanbia tiang ah hin a lang colh mi cu; miphun pakhat sinak (identity) kan ti mi Biaknak, Nunphung, Holh le Ca kha thah an rak timh mi hi tlangcung mi nih hriamtlaih in kan dohnak cu a si – kan ca, kan holh, kan nunphung le kan biaknak a tlau cun miphun kan tlau ding kha kan hngalh caah a si.

1962 hnu cun Panglong hnatlak nak pa (5) nak a si mi Federal cu chim lo, hnatlaknak pa (7) nak a si mi Democracy ukphung zong cu a tlau dih. Ral kap chim mi paoh phunghram le zulhphung ah an cang dih. Kha ti khan ralkap nih can zeimawzat an hun kan uk. Ralkap uknak kut tang ah kan ram a har chin ruang ah kan ram chung a um mi miphun vialte nih kan celh ti lo caah 1988 kum ah lam cung ah chuak in kan doh. Mi ramdang ah cun mipi nih hi uknak hi kan duh lo; rak kan thlen piak uh tiah lam cung ah chuak in duh lo nak an langhter ah cun an cozah nih mipi duh ning tein uknak cu a thlen piak tawn hna nain kan nih Kawl ram cu kan van chia _ ralkap keden tang ah kan phan thiamthiam. 1988 thlennak lam thluan a dih manh hlan ah Gen.

Saw Maung nih uknak a lak than. 1989 kum kan hun phak ah cun Gen. Saw Maung nih kan ram min tiang in a thlen! Burma (Union of Burma) timi mirang pawl sin in luatnak kan rak lak tinak kan min te kha Myanmar (Union of Myanmar) tiah an thlen. 𝐁𝐮𝐫𝐦𝐚 𝐦𝐚𝐰 𝐌𝐲𝐚𝐧𝐦𝐚𝐫 𝐝𝐚𝐡? Hi kong hi mi tampi nih an i el tawn ngai mi a si. An mah kawl pawl a tam deuh lila zong nih an thleidang kho ti lo. A khat ko an ti tawn. A zualhma mi cu, Burma timi cu Kawl pawl lawng a kan huap caah Myanmar ti in (tlangmi tel in) kan zapi huap kho ding in an rak thlen mi a si, an ti theu. Ca in kan tial ah cun ‘Myanmar’ tiah tial a si.

Holh in kan chimh ah cun Bama ti a si _ a khat ko, an ti chap tawn. Biahal awk a um colh mi cu, ziah mirang pawl sin luatnak kan hmuh (1948) in kum 40 leng a ruah hnu (1989 kum) ah cun kan ram min cu an thlen kun ti mi hi a si. Timh mi ngei lo in an thleng ngai hnga maw? Dr. Lian H. Sakhong nih fiang tein a langhter tawn. ‘Myanmar’ hi khoika in dah a rat ti mi a luannak tihram pi taktak hi AD 1044 lio hrawng in a rak thok cang mi a si, a ti. Kawl pawl an siangpahrang hmasabik a si mi Anawrahta pennak thok in an rak hman cang mi cu, “Buddabata Myanmar Lumyo”, ti hi a si.

Buddha biaknak a bia mi na si ah cun, Myanmar miphun na si lai. Na mihpun Myanmar a si ah cun, Buddha biaknak na bia lai {to be a Myanmar is to be a Buddhist, to be a Buddhist is to be a Myanmar}, ti kha a si. Aung San Suh Kyi a va pa Michael Aris zong nih a cauk ah fiang tein a tial ve. Cun, kum 2014 lio Suh Kyi Japan ram a kal lio ah biaruahnak an rak tuah. Myanmar le Burma hi zeidah a dannak, tiah an rak hal. Biahalnak ah a leh mi hna cu, “Myanmar timi cu Bama timi he a khat ko. Bama miphun pakhat lawng a huap mi a si” tiah fiang tein a rak leh ve hna.

A tawifiannak in cun, Myanmar ti mi cu Kawl kan ti mi hna an miphun min a si. Kan miphun min tiang thlen ter an kan timh mi khi a si. Hika kan tuanbia tiang ah a lang mi cu; miphun pakhat sinak (identity) kan ti mi Biaknak, Nunphung, Holh le Ca kha thah an rak timh mi hi tlangcung mi nih hriamtlaih in kan dohnak cu a si – kan ca, kan holh, kan nunphung le kan biaknak a tlau cun miphun kan tlau ding kha kan hngalh caah a si. Cucaah, tlangcung mi nih kan doh mi ral hi mithmuh ral lawng si lo in mithmuh lo ral zong kan doh chih.

Kan miphun humhimnak ding caah federal ukphung kong a hlei in kan i chap. Kawl pawl an doh tawn mi he cun a khat hrimhrim lo. An nih cu mah te khuakhan lairelnak nawl cu an ngeih cia dih cang mi asi. An biaknak, an nungphung, an ca le holh zalong tein cawnnak nawl le tawlrelnak nawl a ngei cia cang mi an si. Zauk phung kong tu ah an buai tawn ve mi khi a si. A tulio ah khat le khat kan i soisel tuk ding a si lo. A ngai te kan ti ko ah cun, February ah Min Aung Hliang nih uknak rak la hlah seh law tu bantuk dirhmun kan phan lai lo.

A hram pi cu Ralkap ruang ah a si ti mi hi khua kan ruah ah kan philh lo a hau. Kan ram a nganfahnak a sau cang; tlangcung miphun hna nih kan tuarnak a hma a fak khun. Kawl pawl telh in ram chung Mipi kan dih lak nih kan temhnak a sau cang, an thin a phawh tuk cio hna. Cu ruang ah, tutan hi cu 1962 le 1988 in 2010 tiang bantuk cu a si ti lai lo. A hlan bantuk kan dirhmun ah kir thannak lam a um ti lo. Cucaah, kan doh mi tal hi fiang tein thei hna u sih law thencheu lo tein hmai ah nor ko hna u sih. Thawng Tha Lian S 25 September 2021